พืชมีพิษ สบู่ขาว

สบู่ขาว

สบู่ขาว (Jatropha curcas L. )
วงศ์ : Euphorbiaceae
ชื่ออื่นๆ : สบู่ดำ สบู่หัวเทศ สลอดดำ สลอดป่า สลอดใหญ่ สีหลอด พมักเยา มะเยา มะหัว มะโห่ง มะหุ่งฮั้ว หงเทก Curcas bean, Barbadus nut, Purcing nut, Physic nut, Kukui haole
ลักษณะทางพฤกษศาสตร์ เป็นไม้พุ่มขนาดใหญ่ สูง 2-5 เมตร เปลือกต้น เรียบลื่น บาง มีสีเขียว มียางสีขาวปนเทา ใบบางรูปหัวใจ ขอบใบหยัก 3-5 ลอน เส้นใบมีลักษณะคล้ายนิ้วมือ 5-7 เส้น ดอกขนาดเล็กเป็นดอกช่อ ออกดอกตลอดปี ผลอ่อนสีเขียว แต่เมื่อผลแก่จะเปลี่ยนเป็นสีน้ำตาลเข้ม เมล็ดกลมรี สีดำ ผิวเรียบลื่น ขยายพันธุ์โดยใช้เมล็ดหรือการชำกิ่ง (1)

ทางสำนักงานฯ ได้รับแจ้งข่าวอยู่บ่อย ๆ จากการที่มี คนรับประทานพืชเมล็ดพิษเข้าไปโดยรู้เท่าไม่ถึงการณ์ ซึ่ง สบู่ขาวเป็นไม้ประดับที่นิยมปลูกทั่วไปในชนบทเพื่อเป็นรั้วบ้าน จัดเป็นพืชพิษที่มีอันตรายถึงแก่ชีวิต โดยผลและเมล็ดมีพิษมาก ที่สุด กิ่งและใบมีพิษรองลงมา สารพิษเป็นสารโปรตีน (toxalbumin) คือเคอซิน (curcin) และจาร์โทรฟีน (jatrophin) นอกจากนี้ยังมียางที่มีพิษ จึงขอให้ความรู้เกี่ยวกับต้นสบู่ขาว

ตัวอย่างผู้ป่วย

ราย แรก ทางสำนักงานฯ ได้รับแจ้งจากโครงการศูนย์พิษวิทยา คณะแพทยศาสตร์ โรงพยาบาลรามาธิบดี เมื่อวันที่ 11 มิถุนายน 2542 ว่ามีเด็กนักเรียนชั้นประถมศึกษาปีที่ 1 และ 2 โดยเป็นเด็กหญิง 2 คนและเด็กชาย 3 คน ได้กินเม็ดเยา (ภาษาท้องถิ่น) ไม่ทราบจำนวน ลักษณะเม็ดยาวรี ขนาดประมาณ 1x1.5 เซ็นติเมตร มีเปลือกสีดำด้าน ๆ ข้างในเป็นสีขาว หลังกิน 11/2 ชั่วโมง เด็กมีอาการคลื่นไส้อาเจียน ท้องเสีย มีเด็กหญิง 1 คนในจำนวนนี้มีอาการซึม ความดันเลือดต่ำ ทำการรักษาโดยการสวนล้างกระเพาะอาหารให้ผงถ่านกัมมันต์และให้การรักษาตาม อาการต่าง ๆ (2)
ส่วนอีกรายหนึ่งเป็นเด็กชายอายุ 3 ขวบ ถูกนำส่งโรงพยาบาลเนื่องจากได้รับประทานเมล็ดพืชชนิดหนึ่งเข้าไปหลายเมล็ด ต่อมาภายหลังสืบทราบว่าเป็นเมล็ดของต้นสบู่ดำที่เพื่อนบ้านปลูกไว้เป็นไม้ประดับเพื่อความสวยงาม หลังจากรับประทานเข้าไป 31/2 ชั่วโมง คนไข้มีอาการมึนงง เขียวเนื่องจากขาดออกซิเจน ไม่สามารถเก็บอาหารและน้ำ จะอาเจียนหรือถ่ายออกหมด ผิวหนังเย็น มีอาการขาดน้ำอย่างรุนแรง ตาลึกโหล ขอบตาเขียวคล้ำ พบว่าความดันโลหิต ชีพจร อัตราการหายใจและอุณหภูมิของร่างกายเป็นปกติ ฮีโมโกลบิน 14.2 g/100mL และเม็ดเลือดแดง 5.4 ล้านเซลล์ เกล็ดเลือดปกติ เม็ดเลือดขาว 27,000/mm3 ในปัสสาวะมีอัลบูมินเล็กน้อย คาร์บอนไดออกไซด์ 17 mEq/L โซเดียม134 mEq/mL คลอไรด์ 101 mEq/L โพแทสเซียม 4.4 mEq/L ใน 24 ชั่วโมงแรกคนไข้ปัสสาวะน้อย (3) อีกรายหนึ่งเป็นเด็กนักเรียนชั้นประถมศึกษาปีที่ 6 อายุ 9-14 ปี จำนวน 29 ราย รับประทานเมล็ดสบู่ขาวและส่งต่อให้กันขณะอยู่ในแถวเคารพธงชาติ นักเรียนมีอาการคลื่นไส้ อาเจียน บางรายมึนงง (4)
และอีกรายเป็นเด็กอายุ 12 ปี ได้รับประทานสบู่ดำเข้าไป 2-3 เมล็ด ปรากฎว่ามีอาการท้องเสียอย่างรุนแรง คลื่นไส้อาเจียน ปวดท้อง เมื่อนำส่งโรงพยบาบาล แพทย์ได้ทำการล้างท้องและให้น้ำเกลือ (5)
ใน ต่างประเทศมีพบรายงานว่า มีเด็กชายอายุ 18 ปี ถูกนำส่งโรงพยาบาลด้วยอาการอาเจียนและท้องเสีย เนื่องจากรับประทานเมล็ดสบู่ขาวเข้าไปเมื่อ 4 ชั่วโมงที่ผ่านมา ผู้ป่วยท่านนี้มีอาการปวดท้อง อาเจียน ท้องเสียและมีอาการขาดน้ำอย่างรุนแรงหลังจากรับประทานเข้าไปได้ 1 ชั่วโมง
ส่วนอีกรายเป็นชายวัย 48 ปี ถูกนำส่งโรงพยาบาลด้วยอาการท้องเสียหลังจากรับประทานเมล็ดสบู่ขาวเข้าไปเมื่อประมาณ 5 ชั่วโมงที่ผ่านมา ผู้ป่วยท่านนี้มีอาการอาเจียนอย่างรุนแรงและท้องเสียทุก ๆ 3 นาทีเกิดขึ้นนาน 45-60 นาที ผู้ป่วยรายนี้มีอาการกระหายน้ำ ม่านตาขยาย ปวดเกร็งท้องและขา หลังจากรับประทานเข้าไปได้ 1 ชั่วโมง (6)
ในประเทศไนจีเรีย มีเด็กหญิงอายุ 3 และ 5 ปี ถูกนำส่งโรงพยาบาลเนื่องจากรับประทานเมล็ดสบู่ขาวเข้าไปไม่ทราบจำนวน หลังจากรับประทานเมล็ดสบู่ขาวเข้าไปเมื่อ 5 ชั่วโมงที่ผ่านมา มีอาการขาดน้ำ คลื่นไส้ อาเจียน 6-10 ครั้ง แต่ไม่พบอาการท้องเสีย ปวดเกร็งที่ท้อง ซีด เหลืองหรือเขียว (7)
ในทวีปแอฟริกาใต้ มีรายงานผู้ป่วย 58 ราย เนื่องจากรับประทานเมล็ดสบู่ขาวเข้าไป พบว่ามีผู้ป่วย 50 รายที่เกิดอาการคลื่นไส้ อาเจียนและปวดท้อง มีผู้ป่วย 16 รายที่เกิดอาการท้องเสีย และผู้ป่วย 31 รายที่เกิดอาการระคายเคืองทางเดินอาหาร (8)
เด็ก 8 คนเข้าโรงพยาบาล Ga-Rankuwa ด้วยอาการคลื่นไส้ อาเจียน ท้องเสียอย่างรุนแรงหลังรับประทานเมล็ดสบู่ดำ (9)

สารที่ทำให้เกิดพิษ

ผล เมล็ด กิ่ง ใบ ต้น เป็นส่วนที่มีพิษ ผลและเมล็ดมีพิษมากที่สุด (4) กิ่งใบมีพิษรองลงมาสารที่ทำให้เกิดพิษเป็นสารโปรตีน (toxalbumin) คือ จาร์โทฟีน (jatrophin) หรือ เคอร์ซีน (curcin) เป็นสารที่อยู่ในเนื้อเมล็ด (11,12,13) ซึ่งเมล็ดจะมีน้ำมัน 55% หรือมากกว่า เดิมใช้เป็นยาถ่าย (3) แต่เนื่องจากมีรายงานว่าเมื่อคนรับประทานพืชทั้งต้นเข้าไปทำให้เกิดพิษสูง (14) และอาการถ่ายท้องรุนแรงจึงเลิกใช้ (15) นอกจากนี้ยางก็เป็นส่วนที่เป็นพิษ

อาการพิษ

จากการศึกษาความเป็นพิษในคน พบว่าอาการพิษในเด็กจะเกิดขึ้นเมื่อรับประทานเพียง 1-5 เมล็ดเท่านั้น (16) ส่วนในผู้ใหญ่มีรายงานว่าอาการพิษอาจเกิดขึ้นเมื่อรับประทาน 1-20 เมล็ด อาการพิษอาจเกิดขึ้นอย่างเฉียบพลัน โดยจะเกิดอาการคลื่นไส้ อาเจียน ท้องเดิน (10,11) ปวดท้อง อ่อนเพลีย จุกเสียด กระหายน้ำ ปวดศีรษะ อาจถ่ายเป็นเลือด ความดันโลหิตต่ำ การเต้นของหัวใจผิดปกติ ม่านตาขยาย ตัวสั่น ผิวหนังแดง มีอากรเคลิ้มฝันในเด็ก เลือดออกในจอรับภาพในลูกตา (retina) อาการเกิดภายใน ?-1 ชั่วโมง ยางทำให้ตาอักเสบ ระคายเคืองต่อผิวหนังและทำให้เกิดอาการแพ้ (3,4)
มีรายงานอาการพิษต่อสัตว์ เกิดเลือดออกในลำไส้ ตาพร่า ม่านตาหรี่ อาการหัวหมุน อัมพาต อาการงง ชัก มีไข้ และอาจตายได้ใน 1-3 วัน (3)

การรักษา

สามารถสรุปได้ดังนี้
ทำให้อาเจียนเอาเมล็ดสบู่ขาวที่กินเข้าไปออกมา ถ้ายังไม่อาเจียนให้ syrup of ipecac รับประทานยาเคลือบกระเพาะอาหารและลำไส้ บางรายอาจให้ผงถ่านช่วยดูดซับสารพิษและรีบนำส่งโรงพยาบาลโดยเร็วที่สุดเพื่อล้างท้อง
ให้รับประทานยาถ่ายประเภทเกลือ เช่น ดีเกลือ หรือให้ผงถ่าน เพื่อลดการดูดซึมสารพิษและระวังอาการขาดน้ำและอิเล็กโทรไลต์ โดยให้น้ำเกลือเพื่อทดแทนน้ำที่สูญเสียไป ถ้าเกิด hypoglycemia ให้ใช้ dextrose infusion เพื่อรักษาภาวะสมดุล (13)
ลดการอุดตันของท่อในไตเนื่องจากเม็ดเลือดแดงที่เกาะกลุ่มกัน โดยให้รับประทานโซเดียมไบคาร์บอเนต เช่น โซดามิ้นต์ วันละ 5-15 กรัม (1-50 เม็ด) เพื่อทำให้ปัสสาวะเป็นด่าง (ปรับ pH ประมาณ 7.5) ควบคุมการทำงานของไต (ต้องระวังอาการไตวายและหมดสติด้วย)
ให้อาหารประเภทคาร์โบไฮเดรตสูง เช่น น้ำตาล งดอาหารที่มีไขมัน
ถ้า มีอาการชักเกร็ง ให้ diazepam กรณีมีอาการหายใจขัด ให้ออกซิเจน (3,4) แม้ว่าจะเป็นพืชพิษแต่ก็มีรายงานการใช้ยางสมานแผลและห้ามเลือด (17) เมล็ดใช้ขับพยาธิ รักษาโรคผิวหนังและเบื่อปลา (18) ใบใช้ทาถูนวด เปลือกรากใช้รักษาโรคไขข้อ นอกจากนี้ก็ยังมีผู้สนใจศึกษาเรื่องน้ำมันจากเมล็ดสบู่ขาวเพื่อนำไปใช้เป็น น้ำมันเครื่องชั้นดี (19,20) จึงควรระมัดระวังเรื่องพิษของสบู่ขาวไว้บ้าง